Trong bài đăng này, dựa trên góc nhìn chia sẻ về kiến trúc thuộc địa trên thế giới, chúng tôi phân tích một khía cạnh khác của phong trào này trong giai đoạn thế kỷ 19-20, dần được hòa hợp và trở thành cơ sở cho nhiều loại hình kiến trúc khác phát triển tại Việt Nam – kiến trúc thuộc địa thời kỳ Pháp thuộc.
Cùng chúng tôi trải nghiệm thêm về hình thái kiến trúc tuy không mới nhưng có nhiều giá trị ý nghĩa được kế thừa khi những nền văn hóa gặp gỡ nhau.

GIỚI THIỆU TỔNG QUAN

Kiến trúc Pháp du nhập vào Việt Nam như thế nào?
Kiến trúc Pháp du nhập vào Việt Nam khi nước ta trở thành thuộc địa của Pháp từ những năm cuối thế kỷ XIX. Các công trình sau một thời gian được chính quyền Pháp xây dựng mới, tuy vẫn mang các đặc trưng kiến trúc của nước Pháp nhưng đã được điều chỉnh phần nào để phù hợp với phong tục, nếp sống sinh hoạt và văn hoá của con người Việt Nam. Tuy nhiên kiến trúc Pháp lúc ấy không áp dụng cho tất cả nhà dân mà chỉ ở các công trình dành cho quân đội hay kinh doanh hoặc các công trình công cộng… Quá trình hội nhập và phát triển khiến kiến trúc thuộc địa Pháp cách tân và biến đổi khá nhiều với mục tiêu phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt của người dân, đem lại nét đẹp cho không gian kiến trúc trong thời đại mới.

ẢNH HƯỞNG CỦA KIẾN TRÚC PHÁP ĐẾN VIỆT NAM
Công trình với tường bao che dày: giúp cách nhiệt và cách âm giữa không gian trong nhà so với ngoài nhà, vì thời tiết bên nước Pháp là khí hậu ôn đới lạnh nên cần phải giữ nhiệt độ ấm áp trong nhà.

Sử dụng các khối hình vòm: các chi tiết như cửa sổ, cửa chính, mái sảnh… thường được thiết kế dạng hình vòm mềm mại.

Chi tiết trang trí mặt tiền: các hoa văn và ngôn ngữ trang trí là sự tổng hợp của nhiều trường phái khác nhau Thức Lonic La Mã (điển hình là chi tiết cột của Nhà hát lớn Hà Nội), cột đỡ mái hay sảnh kiểu kiến trúc Phục Hưng, hay các kiểu uốn vòm cửa sổ, sảnh là trường phải kiến trúc Baroque.

Mái được thiết kế công phu: được quan niệm như chiếc mũ đội hay chiếc vương miện thể hiện sự quý phái của giai cấp quý tộc, vì vậy các công trình kiến trúc Pháp thường là mái dốc đua, mái vòm, mái mansard…

Màu sắc ngoại thất: màu vàng hoặc màu trắng, hoặc trắng kết hợp vàng

Thường có tầng trệt cao dưới khoảng 2m: tránh sự ẩm ướt, côn trùng….Cũng để tạo thế cao, quyền uy cho công trình

Hình khối kiến trúc đăng đối: sự cân bằng, đối xứng và tôn nghiêm thể hiện công quyền.

SỰ PHÂN HÓA THÀNH NHIỀU PHONG CÁCH KIẾN TRÚC TRONG LỊCH SỬ TẠI VIỆT NAM

Phong cách kiến trúc tiền thực dân 
Các công trình kiến trúc phong cách Tiền thực dân thường có mặt bằng hình chữ nhật đơn giản, có hành lang rộng chạy xung quanh. Nhà thường có 2 tầng, sàn tầng 2 dùng dầm đỡ thép hình cuốn gạch ở trên. Mái dốc lợp ngói hoặc tôn. Tường chắn mái xây gạch dùng để trang trí mặt tiền có một vài hình thức trang trí đơn giản như hàng con tiện hoặc đắp xi măng hình hoa lá. Hành lang quanh nhà được tạo ra hình thức cuốn vòm hình cung hoặc bán cầu có khóa vòm.

Phong cách kiến trúc Tân cổ điển (ảnh)
Được áp dụng trong các công trình nhà ở dân dụng nhiều nhất và được ưa chuộng nhất.
Phong cách kiến trúc Tân cổ điển đặc trưng cho ảnh hưởng của kiến trúc Pháp đến Việt Nam giai đoạn này. Các nghệ sĩ sửu dụng những chủ đề khác nhau, từ hình thái, chi tiết Phục Hưng, Baroque… tới các quy luật đối xứng nghiêm ngặt.
Ngày nay kiến trúc Tân cổ điển ở Việt Nam áp dụng cho các công trình nhà dân lược bỏ các chi tiết phức tạp cầu kỳ diêm dúa của kiến trúc Cổ điển nhấn mạnh vào hình khối và kiểu dáng, các bức tường chứ không nhấn mạnh vào họa tiết trang trí, sự nhã nhặn vừa phải của kiến trúc tân cổ điển cách tân ngày nay rất phù hợp với thị hiếu người dân Việt Nam ưa chuộng sự thanh lịch, trang nhã.

Phong cách kiến trúc địa phương Pháp 
Kiến trúc địa phương Pháp xây dựng ở Hà Nội không giống hoàn toàn ở chính quốc mà đã mang nhiều tính công năng, thực dụng và dỡ bỏ nhiều những hình thức trang trí nguyên gốc. Những công trình địa phương Pháp ở Hà Nội nhìn chung mang đậm tính hồi cố, duyên dáng, tuy nhiên đã có những biến đổi nhất định để phù hợp với công năng mới và khí hậu nhiệt đới ở Việt Nam.

Phong cách kiến trúc Art Deco
Xu hướng này thường sử dụng những hình khối kinh điển trong bố cục không gian, các khối vuông, chữ nhật kết hợp với các khối bán trụ tạo ra một hình thức kiến trúc hiện đại và giản dị. Thêm vào đó là các họa tiết trang trí bằng thép uốn hoặc đắp nổi bằng xi măng, thạch cao với đường nét mềm mại làm giảm bớt sự thô nặng của các khối chủ đạo. Đây cũng là loại hình kiến trúc được nghiên cứu và có nhiều sự cải biên nhằm tới sự hài hòa với khí hậu và cảnh quan Việt Nam.

Phong cách kiến trúc Đông Dương
Kiến trúc theo phong cách Đông Dương là những công trình có cấu trúc mặt bằng, hình khối hoàn toàn theo kiểu Pháp thịnh hành lúc bấy giờ, nhưng đã có sự tìm tòi, biến đổi về mặt không gian và cấu tạo kiến trúc nhằm tạo ra những công trình có khả năng thích nghi với điều kiện khí hậu, cảnh quan cũng như truyền thống văn hóa bản địa. Sử dụng những hình thức và chi tiết kiến trúc truyền thống Việt Nam, Khmer trong việc tạo nên các bộ mái, ô văng che cửa, sử dụng nhiều thức cột, mái, hệ thống cửa lấy sáng và thông gió tự nhiên được chú trọng.

Phong cách kiến trúc Pháp Hoa
Kiến trúc phong cách Pháp Hoa sử dụng đa phần cách thức kiến trúc, các yếu tố trang trí Việt Nam và Khmer, các tác giả của các công trình Pháp- Hoa lại hầu như sử dụng cách thức và yếu tố trang trí cổ điển Trung Hoa.
Các ngôi nhà theo phong cách này thường chỉ có vườn trước rất lớn có bố trí non bộ. Mái dốc lợp ngói ống, ngói tráng men, bốn góc uốn cong và được trang trí khá cầu kỳ, con sơn đỡ mái dạng trồng đấu nhiều lớp. Ở một số công trình có hệ thống cột tròn với các tai cột ngang. Phần trang trí được chú trọng với nhiều các yếu tố trang trí kiểu Trung Hoa cổ nhưng ít thấy những giải pháp lấy ánh sáng hay thông gió tự nhiên phù hợp với khí hậu Hà Nội.

Phong cách kiến trúc Neo-Gothic 
Tổ chức mặt bằng hình chữ thập, mặt đứng ba nhịp, nhịp giữa là lối vào chính, phía trên có cửa sổ “hoa hồng”, hai bên là các lối vào phụ phía trên là tháp chuông.

Ý NGHĨA CỦA KIẾN TRÚC THUỘC ĐỊA PHÁP TẠI VIỆT NAM
Kiến trúc thuộc địa Pháp để lại nhiều dấu ấn quan trọng trong lịch sử kiến trúc Việt Nam, ngôn ngữ kiến trúc luôn hướng về với bản sắc dân tộc bất kể ngay dưới thời Pháp thuộc.
Sự độc đáo và giá trị nghệ thuật chiết trung không thể phủ nhận đã tạo nên vẻ đẹp riêng biệt cho nghệ thuật kiến trúc nước ta.

Xem thêm bài viết khác về kiến trúc thuộc địa tại đây.